Sámis 31

10 Sámis 31/2020 ta, mii háliidit dušše hupmat sámegiela, mii hálii­ dit doalahit oktavuođaid fulkkiiguin nuppebeal ráji. Muhto seammas don dego it namut daid váddásut beliid: oljo- ja gássariggodagat; eaibat diet gula sá­ miide; eananvuoigatvuođat, eaibat dieid galggaše; minerálain maid boahtit ruhta sámiide, dieid áššiid birra ii ožžon báljjo mihkkige, muhto dušše giella, oahpahus, mánát, mánáidgárddit, dieid namuhit go lea iešmearrideamis sáhka dáža servodaga ektui.” Nubbi oassálasti, sámi journalista fas smiehtai, ahte lea­ goson politihkkáriid vuohki hállat iešmearrideamis ea­ naš retorihkka, man sii leat oahppan earáin: ” Mii stoah­ kat dan iežamet stoahkangáris, ... mii čuovvut inter­ našunála kotyma ja mii hállat daid áššiid birra, maid internašunála servodat vuordá mii galgat hállat .” Goalmmat hástálus sámi iešmearrideamis lea ahte dat ii leat huksejuvvon historjjálaš vuođu ala. 3. Sámi iešmearrideamis váilu historjjálaš vuođđu. Sámi politihkalaš ásahusaid vuohki meroštallat iešmear­ rideami measta oalát álbmogiidgaskasaš rievtti bok­ te lea spiehkkasan sakka máŋga eará eamiálbmogiid ek­ tui. Dáinna oaivvildan ahte Sámis dávjá ákkastallet ah­ te mis lea vuoigatvuohta iešmearrideapmái danin go ál­ bmogiidgaskasaš riekti dadjá nu. Dáinna čujuhit riektái man mielde iešmearridanriekti gullá buot álbmogiidda, maiddái eamiálbmogiidda. Dát ii leat boastut muhto spiehkkasa das, mo eamiál­ bmogat ovdamearkka dihtii Davvi-Amerihkás, Austra­ lias ja Aotearoas vuođuštit iežaset iešmearrideami. Sin vuolggasadjin lea dat, ahte ovdal koloniserema ja earáid ásaiduvvama sin eatnamiidda ja guovlluide, sii leat lea­ maš iešmearrideaddji álbmogat ja našuvnnat, main lea­ maš ja ain leat sin iežaset láhka- ja politihkalaš vuogáda­ gat, ásahusat ja mearridanvuogit. Vearddedettiin eará eamiálbmogiidda leamearkkašahtti ahte sámi politihkalaš ásahusat ja sámit oppalohkái eai jur láve čujuhit min iežamet historjjálaš dillái, lágaide ja ásahusaide. Historjjálaččat Sápmi lei juhkkojuvvon siid­ daide, mat sisttisdolle ja hálddašedje olbmuid ja eatna­ miid. Siiddain lei hálddašan- ja mearridanváldi iežas ol­ bmuid ja guovlluid badjel goit dihto guovlluin aŋkke 1700-logu rádjái. Sámi našuvdna dahje álbmot lei dovddastuvvon jagis 1751 Lapp Codicillas (Lapp Codicill lea Strömstad ráfišiehtadusa mielddus. Strömstad ráfišiehtadus meroš­ talai rájá Norgga – dalle Danmárkku territoriija – ja Ruoŧa gaskkas) mas ledje 30 oasi ja mii earret eará nan­ nii badjesámiid rievtti rasttildit ođđa rájá ealuiguin ge­ asse- ja dálveorohagaide. Lapp Codicill cealká maiddái sámi siskkáldas autonomiija, borgárvuođa ja vearuhusa birra. Dáinna háliidedje sihkkarastit, ahte sámi álbmot ceavccášii stáhtarájáid geassimis beroškeahttá. Lapp Codicill lea áidnalunddot duođaštus ja historjjálaš dokumeanta sámiid stáhtusis sierra álbmogin ja sin rivt­ tiin. Muhtin sámi dutkit maid oaivvildit, ahte go Lapp Codicill ii leat goassige gomihuvvon, dat lea ain fámus. Beroškeahttá Lapp Codicilla mearkkašumis, dasa eai dutkit eaige politihkkárat láve čujuhit go lea sáhka otná sámi iešmearrideamis dahje iešmearrideami historjjálaš vuođus ja legitimitehtas. Áidna politihkalaš dokume­ anta, mii čujuha Lapp Codicillii lea Davviriikkalaš