42 / 60
42
Saemeste saaman
SÁMIS
1/2013
Tjaebpies vuj rupmies…
Mohte jïjnjebinie sïentesne ij leah gïdtjh nov aelhkie
goh barre bæjkoehtidh nöytraale vuajnoem åtnah.
Nov aaj libie vaane dikotomijine gïehtjedidh dan
jïjnjem mijjen byjreskisnie. Nov goh mij lea tjaebpies,
vuj aaj vesties. Mij lea buerie jïh mij lea nåake.
Åarjelsaemien gïelesne ij leah naan dovletje dïejvese
mejnie maahta jiehtedh ahte maam akth ij leah jeatja
goh barre aktelaaketje ((bielieöörneme konjunksjovne,
daaroengïelen
enten
(-eller),
jïh eenngelesgïelen
either
(-or), daej gïeli vuekie veartenem guektienhaaran
joekedidh (dikotomijine)). Saemien hov maahta
gelline vuekine ovmesevoeth jïh joekehtsh tjïertestidh.
Vååjnoe dovletji saemieh eah leah veartenem
nimhtie guektienhaaran joekedamme nov goh mijjen
kraannas kultuvrene, dam gujhth vuajna gïelen
veljeste, jïh saemiengïelen gaajhkh tjïertestimmie-
nuepijste
1
. Saemieh hov lea byjreskem gïehtjedamme
jïh vierhtiedamme (goh gaajhkh jeatjah almetjh),
mohte dohte
akte
lea dagke jeatja, jalhts aaj jïjnjebe
goh barre
mubpijste
gåarhmolen. Nov guktie Kristoffer
Sjulssone lea buerkiestamme – maa guktie saemieh
eatnemem, almetjh jïh juvrh gïehtjedieh – dellie
ryöknede gaajhkem mij lea tjaebpies: mij lea tjaebpies
daajve saaman, guktie jis faavroes nïejte vååjnoe,
1 Vuj guktie Konrad Nielsen, professovre saemien gïeline, dan hijven tjïer
teste: Det lappiske språks spesialiseringstendens grenser til det subtile på de
områder som er deres egne. (1947)
tjaebpies aath hov lea dah mah leah jorpehke j.n.v.
(Bäckman/Kjellström 1979). Tjïelke gujhth vuajna
daehtie teeksteste guktie etnograafe, Petterssone, lea
båeries aajjam stilleme vaestiedidh, naa mij lea
tjaebpies
jïh mij lea
vesties
, mij lea
buerie
jïh mij
nåake
, mij lea
njaelkies
jïh mij
ovnaelies
(dikotomihke ussjelivuekien
kultuvreste), dellie darhkan ”båastoebielesne” såajhta
ryöknedh dïhte mij
ij leah
buerie, njaelkies jïh
tjaebpies
.
Juktie gosse tjaebpies aate lea jorpehke, dellie
vesties aate hov dïhte mij bortege lea.
2
Ij sån daate
vihteste ov man jïjnje dan bïjre; mah mij lea saemide
vesties, nåake jnv. – mohte vuesehte aktem vihkeles
bieliem saemiej estetihke vuajnose, ahte praktihke
bielie hov lea dej beelijste stoerre åesiem gosse
vierhtiedidh mij lea tjaebpies jïh buerie.
Gåabpetje? – Gåabpatjahkh!
Åehpies lidteratuvredotkije Amerijhkan iemiealmetji
muhteste, Arnold Krupat, hov lea aktem dotkijem
guhte lea gellien aejkien tjuvtjiedamme mah guktie
jïjnjebine iemiealmetji kultuvrine vååjnoe goh dïhte
gåabpatjahkh-
ussjelivuekie lea tjarkebe jïh sïejhmebe
goh dohte ”jillieveartenen”
akten-, vuj mubpien-
2 Lahtese daaletji faavroesvoeten ideaalide; dovletji saemieh utnijin tjaeb
pies jïh faavroes dah jorpehke haemieh, juktie
faavroes
nïejte aaj galka jorpeh
ke ååredæjjam utnedh, Sjulssone jeahta. Daate hov lea aaj meanoem mij jïjn
jebh dotkijh leah vueptiestamme arktihke iemiealmetji gaskemsh. Jïh ij leah
ov man rovneges gænnah, vuj geerve aerviedidh ahte jorpehke repmine hov
buerebe gïertedh arktihke daelvien jïh baajkoen.
Lahtese daaletji faavroesvoeten ideaalide; dovletji
saemieh utnijin tjaebpies jïh faavroes dah jorpehke
haemieh, juktie faavroes nïejte aaj galka jorpehke
ååredæjjam utnedh, Sjulssone jeahta. Daate hov lea
aaj meanoem mij jïjnjebh dotkijh leah vueptiestamme
arktihke iemiealmetji gaskemsh. Jïh ij leah ov man
rovneges gænnah, vuj geerve aerviedidh ahte jorpehke
repmine hov buerebe gïertedh arktihke daelvien jïh
baajkoen.